Оғози корҳои барқарорсозӣ дар захираи пасмондаҳои саноати уран дар шаҳри Истиклол, Ҷумҳурии Тоҷикистон
Ёдрас мекунем, ки дар майдони мероси ураниумӣ, воқеъ дар шаҳри Истиклол (собиқ Табошар), Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар давраи 1945 то 1965 сол барои коркарди маъдани уран ташкил шудааст, тақрибан 16 млн тонна партовҳои саноати уран ҷамъ шудааст. Аз нуқтаи назари амнияти радиологӣ, ин майдон ба маҳалли зист хеле наздик қарор дорад. Масъалаҳои муҳимми ҳифзи радиологӣ барои маҳалият ба истифодаи об аз штолния №6 ва кӯҳкуи кушод, ҷойгиршавии мактаби №5 (170 хонанда) дар назди вориди майдон, истифодаи зиёд аз ҷониби аҳолӣ барои чорводорӣ, инчунин масоили ҷайби хоҷагиҳо, боғҳо ва сабзавотхонаҳо марбут аст.
Дар давраи фаъолият дар соҳаи истихроҷ ва коркарди уран дар Тоҷикистон зиёда аз 170 млн тонна поруи холӣ ва партовҳои партовгоҳҳо ҷамъ шудааст, ки садҳо ТБк радионуклидҳоро дар бар мегиранд. Қисмати зиёди маъдани уран, ки дар кишвар коркард шудааст, аз давлатҳои ҳамсоя (Қирғизистон, Ӯзбекистон, Қазоқистон) ва инчунин аз кишварҳои Шарқи Аврупо ворид шудааст.
Ҳамаи партовҳои истихроҷ ва коркарди майдон дар Табошар дар поёноб аз кӯҳку ҷойгир шудаанд. Дар ҷануб, партовҳо бо кӯли нигоҳдории Арчи Сай вобастаанд. Дар ғарб, объект то водии Сарим Сахли васеъ мешавад, пас аз он шаҳр Истиклол (собиқ Табошар) ҷойгир аст. Дар шарқ, бо майдон ҳамсояи маҳаллаи Кӯҳнаи Табошар мебошад, ки дар поёни партовҳои поруи холӣ ҷойгир аст. Обекти Табошар дорои масоҳати умумии зиёда аз 400 гектар буда, нисбатан мураккаб мебошад. Майдон дорои кӯҳкуи калон барои истихроҷи кушод, штолниҳои бесоҳиб, ҳафт партови партовҳо, структура ва бункерҳои коркарди маъданҳои камҳосил, партови маъдани майдакардашуда пас аз истихроҷи оммавӣ (қалъаи зард) ва чандин партовҳои ҷамъшуда дар марҳилаҳои гуногуни ҷараёни гидрометаллургии истихроҷи уран мебошад. Қувваи доза гамма-интишор дар болои партовҳо зиёда аз 0,62 мкЗв/соат мебошад. Партови калон бо тақрибан 2,4 млн тонна маъдани камсифат аз боқимондаҳои маъдани камсифат иборат аст, ки барои истихроҷи кислотаи сулфатӣ дар зарфҳои бетонӣ омода карда шудаанд. Дар сатҳи нобуднашудаи кӯҳку, одатан, арзиши қувваи доза гамма-интишор аз 0,6 мкЗв/соат то 1,5 мкЗв/соат муайян мешавад. Бо вуҷуди ин, дар баъзе нуқот дар қисми болоии кушоди кӯҳку арзишҳо аз 2,2 мкЗв/соат то 3,5 мкЗв/соат сабт шудаанд [6-8].
Дар асоси натиҷаҳои арзёбии хатарҳо ва таҳдиди эҳтимолӣ ба муҳити зист ва саломатии аҳолӣ, бо супориши Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Консепсияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба барқарорсозии партовгоҳҳои коркарди маъдани уран барои солҳои 2014-2024» (Қарори Ҳукумати ҶТ №505 аз 01.08.2014) таҳия шудааст, ки майдонҳои Дигмай ва Табошар (шаҳри ҳозираи Истиклол) барои анҷом додани корҳои барқарорсозӣ афзалияти баланд дода шуданд.
Барои ҳалли мушкилоти марбут ба партовгоҳҳои уранӣ, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва роҳбарони давлатҳои ҳамсояи Осиёи Марказӣ ташкилотҳои байналмилалиро барои ҳамкорӣ дар барқарорсозии онҳо даъват карданд.
Ҳозир барои гузаронидани корҳои барқарорсозӣ дар партовгоҳи «Табошар» шаҳри Истиклол лоиҳаҳои байналмилалӣ амал мекунанд. Яке аз чунин лоиҳаҳо барномаи байнидавлатӣ «Барқарорсозии территорияҳои давлатҳои аъзои ИАЭС, ки таҳти таъсири истеҳсолоти уран қарор гирифтаанд», мебошад, ки бо Қарори Шӯрои байнидавлатии Созмони иқтисодии Авруосиё №602 аз 05.04.2012 тасдиқ шудааст.
Ҳадафҳои асосии барнома иборатанд аз:
кам кардани хатари рӯй додани ҳолатҳои фавқулодда бо оқибатҳои радиоэкологӣ дар минтақаҳои кишварҳои иштироккунанда, ки таҳти таъсири истихроҷ ва коркарди уран қарор гирифтаанд;
таҷриба ва коркарди усулҳо ва технологияҳои барқарорсозӣ;
таъмин намудани шароити бехатар барои зиндагӣ ва барқарорсозии иҷтимоии аҳолӣ дар ин минтақаҳо.
Тибқи Барнома, айни замон Ҷамъияти саҳҳомии Маркази федералии амнияти ядроӣ ва радиологӣ, корпоратсияи давлатии «Росатом» Федератсияи Русия таҳқиқоти муҳандисӣ дар майдони саноатии Табошарро ба анҷом расонида, шароити геологӣ ва гидрологиро мушаххас кард, аксбардории топогеодезӣ гузаронида шуд. Дар доираи таҳқиқоти экологии майдонҳо, аксбардории эманационӣ ва гамма, ҷамъоварии хок ва растаниҳо гузаронида шуд. Дар марҳилаи корҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ҳамкорӣ бо мутахассисони Агентии федералии тиббӣ-біологӣ ва хизмати санитарӣ-эпидемиологии Ҷумҳурии Тоҷикистон, арзёбии таъсири объектҳои барнома ба саломатии аҳолӣ гузаронида шуда, барномаи мониторинги иҷтимоӣ-гиёҳӣ таҳия шудааст.
Аз октябри соли 2022 корҳои барқарорсозӣ дар майдонҳои мероси ураниумии шаҳри Истиклол оғоз шуда, интизор меравад, ки то охири соли 2023 ба анҷом расанд. Корҳо аз ҷониби корпоратсияи давлатии «Росатом» Федератсияи Русия амалӣ шуда, пудратчӣ Ҷамъияти масъулияти маҳдуди ширкати сохтмонӣ-истеҳсолии «Файз» мебошад, ки мустақиман ба иҷрои корҳои барқарорсозӣ шурӯъ кардааст.
Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиологӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун мақоми танзимкунанда дар соҳаи таъмини амнияти ядроӣ ва радиологӣ назорати даврӣ бар риояи талаботи бехатарӣ ҳангоми иҷрои корҳои барқарорсозӣ мегузаронад.
Партови ФБР пас аз барқарорсозӣ (бар асоси лоиҳа). Интизор меравад, ки корҳои барқарорсозӣ то охири соли 2023 ба анҷом расанд. Барқарорсозии қисми боқимонда аз майдони «Табошар» шаҳри Истиклол дар солҳои 2024–2025 ба нақша гирифта шудааст.
